در این فرهنگ بیش از 90 هزار واژه و اَعلام در کمترین فضای ممکن جای گرفته‌اند تا قیمت کتاب بیش‌ازاندازه بالا نرود. اما نکته متمایزکننده و جالب این فرهنگ، وجود اطلاعات 3فرهنگ مختلف در آن است. همان طور که خود صدری‌افشار می‌گوید، فرهنگ او از اتحاد 3فرهنگ فارسی معاصر، فرهنگ اعلام و فرهنگ واژه‌های کهن شکل گرفته است؛ بنابراین می‌تواند تاحدود زیادی نیاز مخاطب را یک‌جا برطرف کند.
- آقای صدری افشار ویژگی این فرهنگ چیست و چه تفاوتی با فرهنگهای فارسی دیگر دارد؟
صدری‌افشار: این فرهنگنامه، واژه‌های فارسی امروز و بسیاری از واژه‌های آثار مکتوب فارسی و در عین حال اعلام معروف و مشهور را دربردارد و من و همکارانم 5 سال روی آن کار کردهایم. باید گفت فرهنگنامه شامل ویراست پنجم فرهنگ فارسی معاصر و ویراست دوم فرهنگ فارسی اعلام است، همراه با فرهنگ واژه‌های کهن فارسی.
با توجه به اینکه عموم فرهنگهای گذشته مثل فرهنگ معین، فرهنگ عمید و فرهنگ سخن به تفکیک اَعلام از لغت معتقد بودهاند، دلیل شما برای آوردن اَعلام در میان لغات چیست؟
صدری‌افشار: نمی‌شود گفت «عموم فرهنگها»، چون کسانی هم درگذشته کار ما را کرده‌اند، مانند؛ لغتنامه دهخدا، فرهنگنامه پارسی شادروان سعید نفیسی (که تنها یک جلد آن شامل حرفهای آ- پ در سال 1319 انتشار یافت و بهعلت رویداد جنگ جهانی دوم ناتمام ماند)، فرهنگ فارسی شادروان دکتر محمّد مکری (که آن هم تنها تا حرف «ذ» منتشر شد و به علت مهاجرت مؤلف براثر کودتای 28 مرداد ناتمام ماند). این کار به کاربر کمک می‌کند تا در موردی هم که ماهیت کلمه را نمیشناسد، مثلا اینکه لغت است یا نام خاص، آن را در محل الفباییاش پیدا کند.
- خانم نسرین حکمی، از نظر شما این فرهنگ برای چه گروه سنی مفید است و بهطور کلی فرهنگهایی که برای مقاطع سنی مختلف نوشته میشوند، باید بر چه مبنایی باشند؟
نسرین حکمی: این فرهنگ برای گروه سنی معینی نیست، بلکه مبنای کار بر این بوده است که مخاطب آن حداقل تحصیلات متوسطه یا اطلاعاتی در آن حد داشته باشد. بنابراین همه گروه‌های سنی با این میزان اطلاعات، اعم از دانشآموز، دانشجو، اهل مطالعه یا اهل تحقیق، مترجم، مؤلف و... میتوانند از آن استفاده کنند، چون این فرهنگنامه یک کتاب مرجع نسبتاً جامع است و تا آنجا که چارچوب تعریفشده کار اجازه میداد واژگان عمومی کهن فارسی و معاصر، واژگان ادبی، گفتاری، کنایی و برخی واژگان تخصصی (علمی یا فنی) رشته‌های مختلف در آن گنجانده شده است، بهاضافه نامهای خاص (افراد، مکان‌ها، آثار و...).
اما فرهنگهای مخصوص رده‌های سنی خاص، اغلب برمبنای دامنه اطلاعات مورد نیاز آن گروه سنی خاص و نیز جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و روان‌شناسی که برای آن گروه باید در نظر گرفته شود، نوشته میشوند. مثلاً نیازهای واژگانی دانشآموزان کلاسهای اول تا سوم دبستان متفاوت از نیازهای دانشآموزان چهارم و پنجم است، درعین حال از نظر روان‌شناسی رشد، میزان درک آنها هم متفاوت است.
کار برای هردو گروه باید جذابیت تصویری هم داشته باشد. در مقطع راهنمایی- که آغاز سن نوجوانی است- با مقطع دبیرستان- که دوره نوجوانی با دوره جوانی گره میخورد- متفاوت و طبعاً نیازها هم متفاوت است؛ دامنه واژگانی و اطلاعات کتابهای درسی آنان هم نقش تعیینکنندهای ایفا می‌کند و کار برای هریک از این گروه‌ها، چارچوب ویژهای میطلبد.
- پس اصولاً کارکرد فرهنگی مثل فرهنگنامه سه جلدی چیست؟
نسرین حکمی: این فرهنگنامه، همان طور که قبلاً هم اشاره کردم، یک کتاب مرجع یککاسه است که هم در حوزه‌های مختلف واژگانی و هم در حوزه دایره‌المعارفی، اطلاعات کلیدی به مخاطب میدهد و اهل تحقیق و مطالعه نهتنها واژگان عمومی و تخصصی بلکه واژگان زبانهای دیگر که در زبان فارسی رایج شده است، نیز اطلاعات مهم و کلیدی در مورد شخصیتها، مکان‌ها، آثار و... را در آن مییابند.
- خانم حکمی(نسترن)، کار با تیم سهنفره را چگونه ارزیابی میکنید؟
نسترن حکمی: می‌شود گفت ما نتیجه خوبی گرفتهایم. چون علاوه بر یکدستی کار، نوعی همدلی و تفاهم نیز در جمع ما ایجاد شده است. البته مشکلاتی هم داشتهایم که با به‌کارگیری شیوه‌های مدیریتی توانستهایم از پس آن مشکلات برآییم. تجربه نشان داده که برای سازماندهی یک گروهِ کاری، باید ساختار مدیریتی قوی وجود داشته باشد و هر عضو گروه وظیفه و جایگاه تعریفشدهای در آن ساختار داشته باشد.
اگر اینگونه نباشد، در حاصلِ کار نوعی سردرگمی، ناهماهنگی و ناهنجاری پدید میآید. ما 3نفر که نزدیک به 28 سال است در کنار یکدیگر کار میکنیم، توانستهایم بی‌هیچ حمایت دولتی یا خصوصی روی پای خودمان بایستیم و در این مدت با کارمان، طرحهای تازهای در مورد شیوه فرهنگنگاری علمی و استانداردسازی آن ارائه کنیم.
- آقای صدری افشار، در فرهنگنامه تا چه اندازه به لغتهای روز توجه شده است و اصولاً گروه سهنفری شما از طریق چه سازوکاری از لغتهای روز خارجی که در زبان فارسی بهکار می‌رود مطلع می‌شود و چگونه و بر چه اساسی معادلهای خاص آنها را انتخاب میکنید؟
صدری افشار: همانطور که گفته شد واژگان روز براساس رواجی که در فارسی پیدا میکنند، از سوی ما ضبط و کاربرد آنها بررسی می‌شود. ما آنها را از رسانه‌ها ضبط یا از گفت‌وگوهای مردم نقل میکنیم و گاه برای اطمینان به بررسی کاربرد آن نزد گویشوران میپردازیم تا از برداشت و تلقی آنان اطمینان پیدا کنیم و اگر برای واژه بیگانه معادلی انتخاب شده باشد، آن معادل را ذکر میکنیم.
- معیار شما برای انتخاب اَعلام چه بود و چه معیار و شیوهای را برای این کار در نظر داشتید؟
صدری‌افشار: این معیار همانی است که در پیشگفتار ویراست اول فرهنگ فارسی اَعلام آوردهایم: الف) تعلق به زمان معاصر یا گذشته نزدیک؛ ب) تعلق به ایران به مفهوم تاریخی آن؛ پ) تعلق به سرزمین‌های همجوار؛ ت) تعلق به خلاقیتهای فکری و فرهنگی؛ ث) معروفیت در ایران، بهویژه در اثرهای مکتوب.
و شیوه کار چنین بوده است: 1) اکتفا به معرفی مدخل، به این صورت که چیست، کیست، کجاست، مربوط به چه زمانی است، از کیست؛ 2) پرهیز از آوردن نام کسانی که هنوز زندهاند؛ 3) خودداری از ارزیابی یا داوری؛ 4) بسنده کردن بر ویژگی‌ها یا آگاهیهای بنیادی در مورد هر مدخل و پرهیز از شرح و بسط (از قبیل اینکه فردوسی در سال‌های 411-329 قمری میزیسته و شاهنامه را سروده است، یا دهخدا در سال‌های 1334-1258 شمسی میزیسته و لغتنامه، امثالوحکم و چرندوپرند از کارهای اوست).شاهنامه، لغتنامه، امثالوحکم و چرندوپرند هم هریک در جای خود معرفی شدهاند؛ 5) پرهیز از ترویج تعصب (نژادی، ملی، مذهبی، جنسی یا اعتقادی) و نیز خرافات و اظهارات بیپایه.
- خانم حکمی(نسرین)، تاکنون چندین فرهنگ اعلام منتشر شده است که آخرین آنها فرهنگ اَعلام سخن است. بهنظر شما اصولاً دایره شمول فرهنگ اَعلام چیست و چه تعریفی دارد؟
نسرین حکمی: واژه اعلام که به معنی «نامهای خاص» یا «نامهای مشهور» است، خودبهخود دایره شمول چنین فرهنگی را مشخص می‌کند. البته تلقی هر فرهنگ‌نویس از «نام خاص» نیز تکلیف هر فرهنگ اعلام را بهطور جداگانه تعیین می‌کند. اگر مراد از «اَعلام»، ارائه سرگذشت افراد معینی در طول تاریخ باشد، طبعاً فرهنگ اعلامی نوشته می‌شود که به حوزه جغرافیا نمیپردازد و از همه اثرهای مشهور محصول فرهنگ بشری صرف‌نظر می‌کند.
اگر «اعلام» را عامتر در نظر بگیریم، نهتنها به افرادی میپردازیم که در طول تاریخ بر زندگی روزمره، علوم و فنون، فرهنگ یا سیاست تأثیر مثبت یا منفی گذاشتهاند بلکه مکانهای جغرافیایی مثل قاره‌ها، کشورها، پایتختها، شهرهای مهم جهان و همه مکانهایی که در طول تاریخ ماندگار بودهاند، نیز همه اثرهای ادبی، هنری و فرهنگی مشهور را در نظر میگیریم.
ما همه نامهایی را که در فرهنگنامه سهجلدی و در دو ویراست فرهنگ اَعلام آمدهاند با در نظر گرفتن این چارچوب انتخاب کردهایم و فقط اشخاص زنده را کنار گذاشتهایم، چون مؤثر بودن هرکدام در طول تاریخ مشخص می‌شود. طبعاً حجم کتاب و تعداد مدخلها هم در انتخاب نامها نقش تعیینکنندهای دارند، چرا که برای یک کتاب مرجع با 14هزار مدخل (ویرایش قبلی فرهنگ اعلام) انتخابها نسبت به بیش از 17هزار مدخل (ویرایش کنونی فرهنگ اَعلام) محدودتر است.
ولی اولویتها همان است که آقای صدری‌افشار ذکر کردند و درعینحال برای گروه ما همواره پرهیز از داوری هم عامل تعیینکنندهای در انتخاب مدخلها و ارائه مطلب مربوط به هر مدخل بوده است، والاّ کیست که نداند فردوسی حماسهسرای «بزرگ» ایرانی است و حافظ غزلسرای «بیهمتا»ست و در جایجای آثار سعدی با طنز «فاخر» مخصوص سعدی روبهرو میشویم. در فرهنگ‌نویسی به نقد افراد یا اثرهای آنان پرداخته نمی‌شود و صرفاً اطلاعات مربوط به آنها ارائه می‌شود.
